Η ιδέα του επιθετικού οικονομικού εθνικισμού βρίσκεται πλέον στο επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης στην Ουάσινγκτον. Οι εκκλήσεις "να γίνει η Αμερική ξανά μεγάλη" εκπορεύονται διαρκώς από τον Λευκό Οίκο και δεσπόζουν στα γνώριμα κόκκινα καπέλα που συναντά κανείς σε πολλές περιοχές των ΗΠΑ. Αν και το πλήρες περίγραμμα αυτού του προγράμματος παραμένει θολό, το πλαίσιό του είναι αρκετά σαφές: σημαντική αύξηση των δασμών, με στόχο την ευνοϊκή μεταχείριση των αμερικανικών βιομηχανιών· εξωπραγματικές, σχεδόν νεοαποικιακές προτάσεις που αφορούν περιοχές όπως η Γροιλανδία, ο Παναμάς και ο Καναδάς· εισηγήσεις για κρατική συμμετοχή σε ιδιωτικές εταιρείες· επίμονες προσπάθειες της Ουάσινγκτον να εξασφαλίσει πρόσβαση σε κρίσιμες πρώτες ύλες.
Η αναγέννηση της αμερικανικής ισχύος εμφανίζεται σαν να απαιτεί εκτεταμένη κρατική παρέμβαση – όχι μόνο πολιτικοποίηση των αγορών, αλλά ακόμη και προσωπικές παρεμβάσεις του προέδρου σε ζητήματα λειτουργίας ιδιωτικών επιχειρήσεων, κάτι που παρατηρείται σπάνια σε δημοκρατικά συστήματα με μακρά παράδοση ελεύθερης αγοράς. Χαρακτηριστικό είναι το μήνυμα του Ντόναλντ Τραμπ στο Instagram, όπου ανέφερε ότι είχε συνομιλήσει με την Coca-Cola για τη χρήση πραγματικής ζάχαρης από ζαχαροκάλαμο στα αναψυκτικά της, δείχνοντας έναν πρωτοφανή βαθμό άμεσης κυβερνητικής παρέμβασης σε ιδιωτικά προϊόντα.
Όσο ανησυχητικά κι αν φαίνονται αυτά τα μέτρα σε πολλούς παρατηρητές, δεν αποτελούν εντελώς νέα φαινόμενα. Ο προστατευτισμός υπήρξε σταθερό συστατικό της ιστορίας του παγκόσμιου καπιταλισμού και σε πολλές περιόδους θεωρήθηκε απαραίτητος για τη διασφάλιση της ανάπτυξης. Στη Βρετανία του 18ου αιώνα, κατά την περίοδο που εξελισσόταν η βιομηχανική επανάσταση, το κράτος θέσπισε σειρά νόμων για να αποκλείσει από την αγορά τα φθηνότερα και ποιοτικά υφάσματα της Ινδίας, προστατεύοντας τους εγχώριους παραγωγούς και επιτρέποντας στη βρετανική βιομηχανία να αναπτυχθεί σε βάρος των εξαγωγών τρίτων χωρών.
Το ίδιο συνέβη στις ΗΠΑ του 19ου αιώνα, οι οποίες ανέπτυξαν τη βιομηχανική τους βάση πίσω από υψηλά δασμολογικά τείχη, προστατεύοντας την εγχώρια παραγωγή από τον διεθνή ανταγωνισμό. Αργότερα, από τη δεκαετία του 1940 έως και τη δεκαετία του 1960, πολλές νεαρές ανεξάρτητες χώρες της Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και τμημάτων της Ασίας υιοθέτησαν προστατευτικά μέτρα για να ενισχύσουν την εγχώρια παραγωγή και να μειώσουν την εξάρτησή τους από ακριβές εισαγωγές, συνδυάζοντας πολιτικές δασμών με ενίσχυση των εθνικών βιομηχανιών και κατάρτιση πολιτικών για την προώθηση της εγχώριας τεχνογνωσίας και της παραγωγικής αυτοδυναμίας.
Το ίδιο ισχύει και για την κρατική ιδιοκτησία επιχειρήσεων, η οποία επίσης δεν είναι κάτι πρωτοφανές. Πολλοί κορυφαίοι οικονομικοί οργανισμοί της μεταπολεμικής εποχής –από τις γαλλικές τράπεζες έως τη Volkswagen στη Γερμανία ή την AT&T στις ΗΠΑ– ήταν είτε κρατικές επιχειρήσεις είτε λειτουργούσαν υπό αυστηρό κρατικό έλεγχο, με το κράτος να καθορίζει σε πολλές περιπτώσεις στρατηγικές επενδύσεις και οικονομικούς στόχους. Επιπλέον, από τα τέλη του 19ου αιώνα, παρατηρείται μια συστηματική προσπάθεια διαφόρων κρατών να εγκλωβίσουν ολόκληρες αλυσίδες παραγωγής εμπορευμάτων εντός εθνικών ή αυτοκρατορικών συνόρων, ώστε να περιορίσουν την εξάρτησή τους από τις διεθνείς αγορές. Η σχεδόν πλήρης αυτάρκεια των ΗΠΑ σε αναγκαίες πρώτες ύλες προκάλεσε έντονο φθόνο στην Ευρώπη και αποτέλεσε έναν από τους βασικούς λόγους για την ενίσχυση των ευρωπαϊκών αποικιακών σχεδίων, καθώς οι ηγεσίες των ευρωπαϊκών δυνάμεων θεωρούσαν ότι η εξάπλωση σε νέες περιοχές ήταν απαραίτητη για να διατηρηθεί η ανταγωνιστικότητά τους απέναντι στην αναδυόμενη αμερικανική οικονομία.
Τομή
Παρότι, λοιπόν, οι σημερινές αμερικανικές πολιτικές έχουν ιστορικά προηγούμενα, αποτελούν ταυτόχρονα ριζική τομή με τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, κατά τις οποίες κυριάρχησε ο νεοφιλελευθερισμός. Το οικονομικό αυτό υπόδειγμα προωθούσε το ελεύθερο εμπόριο, τις παγκόσμιες παραγωγικές αλυσίδες, την ανεμπόδιστη κίνηση κεφαλαίων και την απομάκρυνση της οικονομικής πολιτικής από τη δημοκρατική λογοδοσία. Ορισμένοι, όπως ο θεολόγος Χάρβεϊ Κοξ, έχουν χαρακτηρίσει αυτή τη νοοτροπία ως πίστη στην "αγορά ως Θεό". Με την πάροδο του χρόνου, όμως, το μοντέλο αυτό δημιούργησε τεράστιες ανισότητες, ενίσχυσε τη συγκέντρωση πλούτου και εξουσίας σε περιορισμένα οικονομικά κέντρα και πυροδότησε έντονη κοινωνική δυσαρέσκεια – μια δυσαρέσκεια που διευκόλυνε την άνοδο του τραμπισμού και άλλων μορφών λαϊκισμού που υπόσχονταν να επαναφέρουν τον έλεγχο της οικονομίας στο κράτος.
Η οικονομική εκδοχή του συνθήματος MAGA είναι η κορυφαία έκφραση αυτής της αντίδρασης. Όμως, είτε οι Αμερικανοί χαίρονται είτε όχι γι’ αυτή την εξέλιξη, αξίζει να αναλογιστούν τι συνέβη την τελευταία φορά που κυριάρχησαν παρόμοιες πολιτικές: παγκόσμιοι πόλεμοι, η μεγαλύτερη οικονομική κρίση του 20ού αιώνα και άνοδος αυταρχικών καθεστώτων. Η ιστορική εμπειρία μάς διδάσκει ότι οι πολιτικές που δίνουν προτεραιότητα στην απόλυτη αυτάρκεια και τον προστατευτισμό σπάνια οδηγούν σε βιώσιμη και ειρηνική ανάπτυξη.
Για να κατανοήσουμε τις ρίζες αυτής της προηγούμενης εποχής, πρέπει να γυρίσουμε στα τέλη του 19ου αιώνα. Τότε, με την ταχεία εξάπλωση μεγάλων χαλυβουργείων, ορυχείων, σιδηροδρομικών δικτύων και χημικών εργοστασίων –καθώς και με την πρόοδο του εξηλεκτρισμού– ολόκληρες κοινωνίες άρχισαν να εξαρτώνται από τη βιομηχανική παραγωγή για την ευημερία, τη στρατιωτική τους ισχύ και τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Η ανασφάλεια για την πρόσβαση σε πρώτες ύλες, ανθρώπινο δυναμικό και αγορές έγινε εντονότερη από ποτέ.
Τι αξία έχει μια ανθούσα βιομηχανία υφασμάτων χωρίς εγγυημένη πρόσβαση σε βαμβάκι; Πόσο χρήσιμες είναι τεράστιες επενδύσεις σε χαλυβουργεία, αν δεν υπάρχουν σταθερές προμήθειες άνθρακα και σιδηρομεταλλεύματος; Πώς μπορούν οι βιομηχανίες να επιβιώσουν, αν δεν εξασφαλίσουν σταθερές αγορές για τα προϊόντα τους; Τα ερωτήματα αυτά οδήγησαν σε έντονες πολιτικές συζητήσεις για την ανάγκη κρατικής παρέμβασης, εθνικών δασμών και στρατηγικής αυτάρκειας, καθώς οι επιχειρηματίες και οι πολιτικοί αντιλαμβάνονταν ότι η βιομηχανική ισχύς ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τον έλεγχο των κρίσιμων πόρων.
Οι οικονομικοί παράγοντες και οι κρατικοί ηγέτες της εποχής κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα: οι ολοένα και πιο εκβιομηχανισμένες οικονομίες χρειάζονταν ελεγχόμενη πρόσβαση σε πρώτες ύλες, εργατικό δυναμικό και αγορές και τα απρόβλεπτα στοιχεία της ελεύθερης αγοράς θεωρούνταν υπερβολικά επικίνδυνα. Το 1897, το Γερμανικό Εθνικο-Κοινωνικό Κόμμα διακήρυσσε ότι η Γερμανία έπρεπε να επεκταθεί εδαφικά, επειδή "το να επιβιώσει" απαιτούσε εγγυημένη πρόσβαση σε "σιτάρι, πετρέλαιο, βαμβάκι" και άλλα αναγκαία αγαθά. Ο επιχειρηματίας Βάλτερ Ράτεναου προειδοποιούσε ότι πλησίαζε η στιγμή που "οι φυσικοί πόροι δεν θα ανταλλάσσονταν πια πρόθυμα στις αγορές". Κατά την άποψή του, ορισμένα στρατηγικά υλικά θα αποκτούσαν μεγαλύτερη αξία ακόμη και από πολεμικά πλοία, υπογραμμίζοντας την οικονομική διάσταση της στρατιωτικής ισχύος.
Μνήμες
Όλες οι μεγάλες βιομηχανικές δυνάμεις, εκτός της Βρετανίας, αύξησαν δραστικά τους δασμούς. Στις ΗΠΑ, οι δασμοί ΜακΚίνλεϊ του 1890 καθιέρωσαν υψηλά προστατευτικά μέτρα. Στη Γαλλία, οι δασμοί Μελίν της δεκαετίας του 1890 έκαναν το ίδιο, ενώ αντίστοιχα νομοθετήματα υιοθετήθηκαν σε Γερμανία και Ιταλία. Έως το 1913, οι μέσοι δασμοί στα βιομηχανικά αγαθά έφταναν το 20% στη Γαλλία, το 18% στην Ιταλία, το 13% στη Γερμανία και ένα εντυπωσιακό 44% στις ΗΠΑ. Η λογική ήταν απλή: όσο πιο προστατευμένη η εγχώρια παραγωγή τόσο πιο ισχυρή η χώρα. Παράλληλα, οι κυβερνήσεις πίστευαν ότι οι πρώτες ύλες έπρεπε, ιδανικά, να προέρχονται από το εσωτερικό, γεγονός που ενίσχυε τον σχεδιασμό εθνικών στρατηγικών και την ανάπτυξη τεχνολογικής αυτάρκειας.
Καμία χώρα δεν κατάφερε να κάνει την οικονομία της αυτάρκη τόσο αποτελεσματικά όσο οι ΗΠΑ, σε βαθμό που οι Ευρωπαίοι σχολίαζαν με ανησυχία τον "αμερικανικό κίνδυνο" για την ευημερία τους. Το διεθνές εμπόριο είχε περιορισμένη σημασία για την Αμερική της εποχής: μεταξύ 1890 και 1914, οι εξαγωγές αντιστοιχούσαν μόλις στο 7,3% του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος και οι εισαγωγές στο 6,6%. Η ευρωπαϊκή απάντηση ήταν μια άνευ προηγουμένου αποικιακή επέκταση, που οδήγησε στον έλεγχο σχεδόν ολόκληρης της Αφρικής και πολλών περιοχών της Ασίας. Αυτές οι κινήσεις δεν είχαν μόνο οικονομική, αλλά και στρατηγική σημασία, καθώς οι ευρωπαϊκές δυνάμεις προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν πρώτες ύλες, αγορές και στρατηγική επιρροή σε περιοχές μακριά από την ήπειρό τους.
Η εντεινόμενη εθνικοποίηση των οικονομιών δημιούργησε τις συνθήκες που οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι γερμανικές φιλοδοξίες για κυριαρχία στην Ευρώπη και τις αποικίες της είχαν ως κεντρικό στόχο την εξασφάλιση πόρων και αγορών για τη συνέχιση της βιομηχανικής ανάπτυξης. Οικογένειες όπως οι Ρέχλινγκ, ιδιοκτήτες τεράστιων χαλυβουργείων, κατήρτιζαν λεπτομερή σχέδια ενσωμάτωσης γαλλικών και βελγικών εδαφών στη Γερμανία, ώστε να εξασφαλίσουν άνθρακα και σιδηρομετάλλευμα για την παραγωγή τους. Ο πόλεμος και ο οικονομικός εθνικισμός βάδιζαν μαζί – και συχνά ο ίδιος ο πόλεμος λειτουργούσε ως εργαλείο εθνικοποίησης της οικονομίας και επέκτασης της παραγωγικής βάσης ενός κράτους.
Μετά τον πόλεμο, καμία δύναμη δεν ανέλαβε την ευθύνη για τη ρύθμιση της παγκόσμιας οικονομίας. Οι ΗΠΑ αναδείχθηκαν σε βασικό δανειστή του πλανήτη, αλλά δεν κατανόησαν την ανάγκη διατήρησης μιας λεπτής και περίπλοκης ισορροπίας μέσω εισαγωγών από τις χώρες που χρηματοδοτούσαν. Οι δασμοί Fordney–McCumber περιόρισαν δραστικά τις εισαγωγές, συμβάλλοντας στις συνθήκες που οδήγησαν στη Μεγάλη Ύφεση του 1929. Η κατάρρευση αυτή, με τη σειρά της, ενίσχυσε την τάση για εθνική οικονομική αυτάρκεια και προστατευτισμό παγκοσμίως.
Με την κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας, ο οικονομικός εθνικισμός επέστρεψε δριμύτερος. Η νομοθεσία Smoot–Hawley ύψωσε τεράστια εμπόδια στις ΗΠΑ το 1930. Ακόμη και η κατ’ εξοχήν φιλελεύθερη Βρετανία στράφηκε σε δασμούς στα βιομηχανικά προϊόντα. Τα φασιστικά καθεστώτα της Ιταλίας και της Γερμανίας υιοθέτησαν την πλήρη αυτάρκεια ως στρατηγική, ενώ η Ιαπωνία δημιούργησε τη "Σφαίρα Συνευημερίας της Ανατολικής Ασίας" με στόχο τη μείωση εξάρτησης από το διεθνές εμπόριο. Οι επεκτατικές στρατηγικές της Γερμανίας και της Ιταλίας στόχευαν στην εξασφάλιση στρατηγικών πρώτων υλών και αγορών, οδηγώντας τελικά στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στην καταστροφή που σημάδεψε τον πλανήτη.
"Καμπανάκι"
Από τα μέσα του 20ού αιώνα και μετά, το διεθνές οικονομικό σύστημα εξελίχθηκε, αλλά οι ίδιες βασικές ανησυχίες παραμένουν: πρόσβαση σε κρίσιμα υλικά, προστασία στρατηγικών βιομηχανιών και ενίσχυση της αυτάρκειας των κρατών. Η Κίνα περιορίζει σήμερα τις εξαγωγές σπάνιων γαιών· οι ΗΠΑ εμποδίζουν την εξαγωγή προηγμένων μικροτσίπ στην Κίνα· το Μεξικό και η Ευρωπαϊκή Ένωση θέτουν φραγμούς στα κινεζικά ηλεκτρικά οχήματα. Οι γεωπολιτικοί παράγοντες και η στρατιωτική ετοιμότητα παραμένουν καθοριστικοί στη χάραξη πολιτικής, όπως ακριβώς συνέβαινε και έναν αιώνα πριν.
Ένα βασικό δίδαγμα εκείνης της τραγικής εποχής ήταν η ανάγκη για μια νέα διεθνή οικονομική τάξη, με ελεγχόμενες συναλλαγματικές ισοτιμίες, αυστηρές χρηματοοικονομικές ρυθμίσεις και θεσμούς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα – ένα σύστημα που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία των ίδιων των ΗΠΑ, για να προλάβει την επανάληψη των καταστροφών. Σήμερα, καθώς η Ουάσινγκτον απομακρύνεται από το ίδιο αυτό σύστημα με την πολιτική "America First", είναι επιτακτικό να θυμόμαστε πού οδήγησε η προηγούμενη εφαρμογή των διδαχών του έξαλλου οικονομικού εθνικισμού: σε πολέμους, οικονομική κατάρρευση και αυταρχικά καθεστώτα.
Παρά το γεγονός ότι τα σύγχρονα (ακρο)δεξιά λαϊκιστικά κινήματα συχνά αλληλοϋποστηρίζονται δημόσια, η ιστορία διδάσκει ότι αργά ή γρήγορα οι ακραίοι εθνικιστές συγκρούονται μεταξύ τους. Οι επιδιώξεις τους είναι εκ των πραγμάτων αντικρουόμενες, καθώς αντιλαμβάνονται τις διεθνείς σχέσεις ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, μια νοοτροπία που δεν προμηνύει τίποτα θετικό για την παγκόσμια ειρήνη και ευημερία.
